Van Limburg tot Java: Het verhaal van Professor Dubois

Stel je voor: een jongen uit Eijsden die fossielen verzamelt langs de Maas, groeit uit tot de man die de wereld zal veranderen. Eugène Dubois, geboren op 28 januari 1858, was niet zomaar een wetenschapper. Hij was een visionair die zijn comfortabele leven in Nederland opzij zette voor een missie die iedereen waanzin vond.

In 1887 weigerde Dubois een aantrekkelijke positie als anatomisch onderzoeker en vertrok als simpel legerarts naar Nederlands-Indië. Zijn doel? Het vinden van de 'ontbrekende schakel' tussen aap en mens, iets waar de hele wetenschappelijke wereld naar zocht, hij ging zoeken: in Azië.

De Ontdekking die Alles Veranderde

Tussen 1891 en 1892 groef Dubois in de buurt van Trinil op Java. En toen gebeurde het onvoorstelbare. Tussen de duizenden fossiele botten vond hij een schedelkap, een dijbeen en kiezen van een wezen dat noch volledig aap, noch volledig mens was. Hij noemde het Pithecanthropus erectus, de rechtopgaande aapmens.

De wereld stond in brand. Eindelijk was er bewijs dat Darwin's evolutietheorie klopte! De 'Javamens' werd wereldnieuws. Maar in plaats van de wetenschappelijke roem die Dubois verwachtte, kreeg hij vooral kritiek en scepsis van collega's.

Landgoed de Bedelaar

Vanaf 1902 vestigde Dubois zijn aandacht op Limburg. De kleigroeven bij Tegelen bevatten fossielen uit het Plioceen, twee miljoen jaar oud. En op het Landgoed De Bedelaar wilde hij iets buitengewoons creëren: een reconstructie van het prehistorische landschap. Ook bouwde hij twee torens, de vleermuizentoren én de uilentoren. De vleermuistoren en uilentoren waren niet zo maar een bevlieging.  Door vleermuizen en uilen aan te trekken, wilde Dubois insecten en knaagdieren op natuurlijke wijze bestrijden. Hij deed voordat het woord ‘ecologie ‘ bestond, al een vorm van biologische landbouw die zijn tijd ver vooruit was.

De collectie

Naarmate Dubois ouder werd, groeide zijn collectie groeide tot 40.000 objecten. Deze kwam na zijn dood terecht bij Naturalis in Leiden.  Op 16 december 1940 stierf Eugène Dubois op zijn geliefde landgoed De Bedelaar. Hij ligt begraven op de algemene begraafplaats van Venlo, zijn grafsteen versierd met replica's van de Pithecanthropus-fossielen, de ontdekking die hem onsterfelijk maakte.

Van koloniaal bezit naar teruggave

De geschiedenis krijgt in 2025 een bijzondere wending. Op 26 september besloot de Nederlandse regering dat de Dubois-collectie, met 28.000 fossielen waaronder het beroemde schedelkapje en dijbeen van Homo erectus, teruggegeven wordt aan Indonesië. De Commissie Koloniale Collecties oordeelde dat de fossielen door dwangarbeiders in zeer zware omstandigheden zijn opgegraven, in de koloniale tijd. De fossielen hadden spirituele waarde voor de lokale bevolking en er werd dwang gebruikt om vindplaatsen aan te wijzen. Op zowel morele als juridische gronden behoren ze Indonesië toe. Deze beslissing sluit een cirkel. De fossielen die Dubois' roem vestigden, keren terug naar de grond waar ze miljoenen jaren verborgen lagen. 

Het landgoed na Dubois

De geschiedenis van De Bedelaar eindigde niet met Dubois' dood. Tijdens de Tweede Wereldoorlog diende de toren als schuilplaats voor onderduikers.

Na de oorlog werd het een rusthuis voor beambten van de Staatsmijnen, waarbij de villa werd uitgebreid. In de jaren '70 namen de Zusters van Heythuysen het over, die in 1993 weer vertrokken. Daarna volgden periodes van leegstand, een functie als groepshotel en vergader-accommodatie. Sinds 2008 heeft De Bedelaar een nieuwe bestemming: het biedt een beschermde woonvoorziening voor mensen met een o.a. psychiatrische achtergrond.

Bezoek het landgoed

Het landgoed is nog altijd een bijzondere plek in de regio Hart van Limburg. De Vleermuistoren, gebouwd in 1916, is een rijksmonument, vermoedelijk de enige overgebleven vleermuistoren in Europa. De Vleermuistoren staat op het terrein van Moveoo en is niet vrij toegankelijk.  De Uilentoren, in 2011 gerestaureerd, staat  op het landgoed verscholen in het bos. Een deel van het landgoed is beschikbaar gesteld voor wandelaars. Tip: Wandelroute Haelen!

Bronnen: Stichting Eugene Dubois Historische archieven, Naturalis, Pat Shipman: The Man Who Found the Missing Link